St. Esprit Katedrali Orglarının Restorasyonu

"İşin ustaları anlatıyor...

İstanbul St. Esprit Katedrali’nin orgu yakın zamanda restore edildi. Restorasyonu gerçekleştiren ustaların ikisi de İtalya’nın Turin bölgesinden olup; 20 yıllık org yapımcısı Mr. Silvio Chiara ile Bolonya Konservatuvarı org bölümü mezunu Fr. Giuseppe Gandolfo. Gerçekleştirilen çalışmalarla ilgili Fr. Giuseppe'ye bazı sorular yönelttik. 

"Restorasyon"dan bahsedersek ... Hangi çalışmalar gerçekleştirildi?

Bu orglar en son restore edildiğinden bu yana 50 yıldan uzun süre geçmiş. O zamandan beri ciddi bir çalışma yapılmamış. Biz de öncelikle toz kir ve tahta yiyen solucanlara odaklandık. Ancak sevindirici şekilde, bu orgun genel yapısı sağlam kalmıştı. Destek tablasının ve boruların tahtası⁽¹⁾ bu tarz saldırılara yeterince dayanıklı olmasını sağlayan kayın, köknar ve ceviz ağaçlarından yapılmıştı. Metalik bölüm dayanıklılığı artıran ve iyi bir tını oluşmasını sağlayan tenekedendi (étain)⁽²⁾.

Körükle (3m x 1m70) ilgili ciddi bir çalışma gerçekleştirdik. Önce tamamen temizledik. Hayvan kemiği bazlı özel bir yapıştırıcı kullanarak kuzu derileriyle sağlamlaştırmaya karar verdik. Teoride sentetik yapıştırıcılar daha güçlü olmasına karşın gerçekte sıcaklık değişimlerine (İstanbul'un durumunda nem ve sıcaklık) daha zor dayanmaktadır.

Tüm bunlar yoğun bir çalışma gerektirmiş olmalı?

Evet, önceden küçük geçici tamirler "amatörler" tarafından yapılmış. Örneğin, küçük bir boru yerinden alınmış. Onu kendimiz yapmamız gerekti.
İç körükleri⁽³⁾ kontrol etmemiz gerekiyordu ama oraya erişmek oldukça zordu.
İşe başlarken 2 aylık bir çalışma öngörmüştük ama sürenin sonunda beklenmedik durumlarla karşılaşmamak için yoğun bir tempo benimsedik. Neticede haftada 6 gün, günde 12 saat çalışmayla 40 gün süren bir iş oldu.

Böyle iki kişilik bir çalışma için beraber neredeyse mükemmel bir mutabakatla çalışmanız gerekli, değil mi?

Haklısınız! Özellikle, org yapımcısı ve orgcunun öncelikleri her zaman aynı olmuyor. Silvio, teknisyen olarak, teknik özelliklere bakıyor: Boruların yerleştirilmesi ve armonizasyonu. Bense sesin, registerların ve aralarındaki etkileşimin kalitesini doğruluyorum⁽⁴⁾. Örneğin, genelde, teknisyenin "Plein Jeu"⁽⁵⁾ için "Trompet"in çok, "bourdon"⁽⁶⁾un biraz, "yaylılar"⁽⁷⁾ınsa çok az kullanıldığı bir tercihi varken orgcu tüm registerların kendi kimlikleri olmasını ister... Aslında bu çalışma için, öncelikle aramızda anlaşmamız gerekiyordu. Durum buydu ve bu nedenle bana sorarsanız ortaya güzel bir iş çıkardık.
Bu arada çalıştığımız süreç, 20 dereceye yakın sıcaklıkla orgun spesifik olarak La-435 Hz'e akortlanmasına imkan veren ideal bir dönemdi.

Hangi müzikler sizce bu org için daha uygundur?

Bu çok önemli bir soru. Yaklaşık 100 yaşındaki bu org dini törenler ve eşlik için yapılmış. Avusturya orgları da bu konuda özelleşmiştir. Örneğin bu orgun birbirinin aynı gibi görünen ancak birbirini incelikle tamamlayan birçok register'ı var... "güçlü violon" "yumuşak violon" gibi!⁽⁸⁾ Bu orgda Bach, Franck ve Verdi çalınmaz! Elbette her zaman adapte edebiliriz ama gerçekte bu org konser müziğine dayanamaz: orgun kasası titriyor ve bu sebeple de borular hareket ediyor⁽⁹⁾. Diğer yandan bu org, 19. yy'ın çok hızlı olmayan, bağlı çalınan Fransız ve İtalyan müzikleri için çok iyi... Dupre, Boelmann, Lemmens, Bossi, Ravenello, Perosi, Pagella... Belki aynı dönemin Avusturya müziği için de uygun olabilir ama o müziği çok iyi bilmiyorum. Gerçek şu ki Saint Esprit Katedrali olağanüstü bir orga sahip.

Biraz Tarih...

*Katedralin, 1854 tarihli Giacomo Bazzani yapımı bir orgu vardı. Ancak bu org ne Kilise'nin önemine ne de orada gerçekleştirilen görkemli törenlerin ciddiyetine uygun değildi. 

*25 Nisan 1886'da, mühendis Borgomastro'lu Giuseppe Bergomi'nin İstanbul'a uğramasından istifade eden rahip Jean Dacus, orgu yeni registerlarla (obua, bas, soprano ve trémolo) zenginleştirdi ve körüğü tamir ettirdi... Ancak sonuçlar çok da tatmin edici olmadı.

*Bu nedenle, 3 Mart 1888'te çağrılan aynı uzman, onu derin bir dönüşüme tabi tutmaya karar karar verdi. Hali hazırda mevcut olan 6 register korundu, klavye, pedal ve mekanik olarak işlev gören körükte bir takım değişikliklere gidildi.

*Açılış töreni 14 Eylül 1888'de, bir çok davetlinin katılımıyla gerçekleştirildi.

*Ölümünden iki yıl önce rahip Dacus, Kilisesinin yeni orgla donatıldığını görme sevincine sahip oldu. Onüçüncü Papa Léon'un taç giymesinin yirminci yıl dönümü vesilesiyle 3 Mart 1898'de Monsenyör Bonetti'nin yardımseverliği ve cömert desteği sayesinde yeni ve muhteşem enstrümanın açılışı yapıldı. Bu yeni org, Avusturya-Macar Jagerndor Silesie bölgesinden Gebrüder-Rieger yapımı 595⁽¹⁰⁾ numaralı, şehrin en iyileri arasında yerini aldı. Önceki org, 100 napolyona Kadıköy Asompsiyon Kilisesine satıldı ve yeni org 13.050 Frank civarı tuttu.

*Bu olay "Levant Herald" ve "Stamboul" gazetelerine çıkarak basında da yer buldu.

*15 Temmuz 1925'te Katedralin rahibi Monsenyör Roch Collaro, orgun tamiri için bir komite kurulmasını onayladı.

*Kasım 1925'te tamir işi Paris'li Cavaillé-Col. A. Couvers⁽¹¹⁾ org yapım firmasına verildi. Bunun için firmadan mühendis Guy Gauffray ve uzman bir mekanik teknisyeni görevlendirilerek gönderildi. Orga elektrikli bir körük⁽¹²⁾ eklendi. 30.000 Frank tutan masrafların yarısı Fransız Büyükelçiliği'nce karşılandı.

*31 Ocak 1926 tarihinde tüm büyükelçilerin davet edildiği Aziz Jean Chrysostome töreni vesilesiyle açılış gerçekleştirildi.

*1933 yılında org katı enine bir metre genişletildi.

Bu bilgiler Monsenyör Delgiorno tarafından sağlanmıştır."

İstanbul'da yayımlanan Presence dergisinin 1996 yılı Ağustos-Eylül sayısında yer alan bu yazı Fransızca aslından Ceren Tosun tarafından çevrilmiştir; teknik terminoloji ve dipnotlar Tarkan Şendal tarafından sağlanmıştır. 

Dipnotlar

⁽¹⁾ Burada destek tablası ile kastedilen, İngilizce terminolojide “windchest” olarak geçen Türkçemizde “göğüs” olarak isimlendirebileceğimiz yapı veya boruların dengede durmasını sağlayan, İngilizce’de “rackboard” olarak geçen yapılar olabilir. Boruların tahtası ile kastedilen ise ahşap borulardır.

⁽²⁾ Metalik bölüm ve teneke ile kastedilen ise şu olmalı, metal borular ve bu boruların yapımında kullanılan kurşun-kalay alaşımı. 

⁽³⁾ Burada iç körükle kastedilen yapı, erişimin de zor olduğunuda düşünürsek, Barker makinesindeki pnömatik motorlardır.

⁽⁴⁾ Burada armonizasyonla anlatılmak istenenin boruların voicing yani seslendirilmelerinin yapılması olduğunu anlıyorum. Teknisyen voicing işini hallederken Fr. Gandolfo biten bölümleri birlikte deneyerek ortaya çıkan tınıyı değerlendiriyormuş.

⁽⁵⁾ Plein Jeu, klasik Fransız orglarında gördüğümüz bir register kombinasyonu adıdır. Tüm koro anlamına gelir ve orgda aktif edildiğinde esas ton (Principals), flütler ve armonik registerleri (Fourniture ve Cymbale) hep beraber duyurur. Burada trompetin de dahil edilmesi, “Grand Jeu” yerine küçük bir yanlışlıkla “Plein Jeu” kullanıldığı ihtimalini akla getiriyor. 

⁽⁶⁾ Bourdon/Bordun/Bordone registeri, geniş ölçekli ahşap ve metal borulardan elde edilen bir registerdir, tatlı ve yumuşak bir flüt sesi vardır.

⁽⁷⁾ Orgun tonal kompozisyonunda bir çok enstrümanı imite etme fikri vardır. Yaylılar denilince aklımıza orgun içinde keman olduğu düşüncesi gelmesin. Dar ölçekli ahşap ya da metal borularda yaylı sesler elde edilir. Register isimleri de sesinin tınısına göre Violon, Cello vb. gibi isimler alır.

⁽⁸⁾ Burada güçlü violon, yumuşak violon ile anlatılan, bu orgda birbirini bas-tiz dengesinde çok iyi tamamlayan ve icra için çok önemli olan yaylı seslere ziyadesiyle sahip olması.

⁽⁹⁾ Orgun kasasının titremesi ve bu titremeye bağlı olarak hafifçe hareketlenen boru gövdesi tabir ediliyor.

⁽¹⁰⁾ Şu an Avusturya sınırları içinde bulunan Rieger Orgelbau ve Çek Cumhuriyeti’nde Avusturya’ya gitmeyenler tarafından kurulmuş ve şu an mevcut olmayan Rieger-Kloss firmasından alınan bilgilere göre 596 numaralı bu org.

⁽¹¹⁾ Buradaki firma ismini şöyle düzeltebiliriz, A.Convers Cavaille-Coll. O tarihte firma büyük org yapımcısı Aristide Cavaille-Coll’den sonra başa geçen 2. kişi olan Auguste Convers idaresindeydi.

⁽¹²⁾ Elektrikli körük ile kastedilen nokta, körüğe hava sağlayan bir motor kurulmasıdır. Körüğün eski mekanik aksamı hala durmaktadır.

x